Schoolleider: Hitteschild of doorgeefluik?

Passie voor je vak

Nog niet zolang geleden was ik tijdens een studiedag aan het werk met zo’n 90 leraren uit het basisonderwijs. We hadden het over de kernwaarde passie en hoe ze die beleefden in hun prachtige vak. We hadden het ook over de dilemma’s. Toen het daarover ging vertelde een leraar me dat ze zich helaas herkende in het grapje met een boodschapje dat ze laatst van een collega hoorde: “Wat mij betreft is het snel 15.15 uur. Dan is de school uit en kan ik eindelijk aan mijn werk beginnen.”

Deze opmerking staat niet op zichzelf. Het is onderdeel van een geluid wat ik te vaak hoor van leraren die een weg zoeken om te kunnen blijven doen wat ze het liefste doen: het geven van goed onderwijs aan hun leerlingen. Vorige week las ik in een interview met professor Joseph Kessels: “Er wordt veel van bovenaf gestuurd en geregisseerd. Van alles wat je tegenwoordig op moet schrijven om jezelf te verantwoorden, wordt weinig gelezen. De leraar wil zijn professionele ruimte terug en daarin minder afhankelijk zijn van de regeldruk van anderen.”

Schoolleider als hitteschild

In een artikel in een landelijk dagblad stond onlangs: “Uit een recent onderzoek van CNV Onderwijs blijkt dat de leraren in het basisonderwijs de vele extra taken naast het reguliere lesprogramma zat zijn. Ze hebben een hitteschild nodig. Ongeveer 80 procent van de leraren heeft last van hoge werkdruk. Deze wordt voornamelijk veroorzaakt door andere activiteiten dan het lesgeven. De leraren klagen over een grote hoeveelheid administratieve taken, maar ze vinden ook dat maatschappelijke onderwerpen te snel bij de school worden neergelegd”.

Zomaar wat citaten uit de onderwijspraktijk die ons bij het thema functioneren als hitteschild brengen. Zoals een hitteschild voorkomt dat er brand uitbreekt in een ruimtevaartuig, zo speelt de man of vrouw die leiding geeft aan een groep leraren een cruciale rol in het voorkomen van brand op de plaats waar het allemaal gebeurt: de interactie met leerlingen. 

Afschermend en beschermend leiderschap

Of positief geformuleerd: de leidinggevende speelt een beslissende rol in het teruggeven van professionele ruimte aan de leraar. Daarvoor is leiderschap nodig. Het durven maken van keuzes. Het stellen van prioriteiten. Afschermend en soms beschermend leiderschap. Inderdaad: het functioneren als hitteschild. Een van de aspecten van leiderschap die in direct verband staat met de andere aspecten zoals we die beschrijven in het boek Onderwijs vraagt leiderschap!

Het maken van goede keuzes en het stellen van passende prioriteiten kan niet los gezien worden van het hebben van een heldere collectieve ambitie, een gezamenlijk punt in de verte. Hoe duidelijker de collectieve ambitie hoe minder planning en control, hoe minder regeldrift in de vorm van POP’s, kijkwijzers, protocollen, gedetailleerd taakbeleid en ga zo maar door.  

Laat de school een duidelijke koers varen

Een van de zaken die professionals het meest afleiden van het uitoefenen van het vak waarvoor ze gemotiveerd zijn is een zigzagkoers van de school, omdat een heldere collectieve ambitie ontbreekt. Als teams niet weten wat de koers is en waarom ze die koers varen dan bestaat de neiging om te reageren op ieder signaal dat op de school afkomt. En dat zijn er nogal wat. De school lijkt soms een vergaarbak onder een trechter waar van boven en van opzij van alles in gedeponeerd en doorheen geroepen wordt. Er is veel ruis van boven en van opzij! 

Opvallend is dat de leraren van het Altena college in Sleeuwijk -vorig jaar aangemerkt als beste werkgever- als een van de belangrijkste stimulatoren in hun werk 'het varen van een duidelijke koers' noemden. Werkplezier en motivatie worden vergroot als er duidelijkheid is over de koers en over wat daarbij past en wie daarbij horen. 

Heldere collectieve ambitie

Als helder is wat de collectieve ambitie (CA) is, weet de leidinggevende welke prikkels afgeketst moeten worden en welke prikkels kansen bieden om de CA te versterken! Je kunt dan als leidinggevende samen met het team als het ware met de CA in de hand nieuwe ontwikkelingen van alle kanten bekijken, kansen en bedreigingen vaststellen en zorgen dat het signaal geweerd dan wel gebruikt wordt ter versterking van de collectieve ambitie. Neem nu een ontwikkeling als burgerschap op de scholen. Interessant of niet, de scholen hebben ermee te maken! Je kunt zo’n ontwikkeling zien als iets dat er weer bijkomt, als ballast in het toch al overvolle lesprogramma.

Als het zo benadert wordt, nemen scholen van de weeromstuit een defensieve houding in, produceren een document en kunnen het actiepunt burgerschap afvinken. Een andere benadering is: samen bekijken welke elementen uit een dergelijk thema de collectieve ambitie van de school kunnen versterken, wat aansluit bij het profiel van de school. In veel thema’s die op de school afkomen zit wel iets dat aansluit, dat het profiel kan versterken. Zorg dat je dat uitbuit, doe er je winst mee. De rest is tarra. Een dergelijke offensieve benadering zorgt voor zelfbewustzijn en duidelijkheid. En dat zorgt weer voor meer plezier in het werk. 

Kantjes markeren

Roelof Bisschop, kamerlid voor de SGP, riep alweer enige tijd geleden scholen in een artikel op de kantjes er wat meer van af te lopen door niet alles wat uit Den Haag komt even serieus te nemen. Een interessante gedachte. Ik heb met collega Dick Both gereageerd op deze oproep en aangegeven dat het vooral nodig is dat scholen de kantjes van hun speelterrein markeren. Als de bal over de lijn gaat is het uit en wordt de bal weer in het spel gebracht, maar ballen van buiten worden geweerd. Als het spel stilligt en het is reflectietijd dan verandert het speelveld in oefenveld en mogen er meerdere ballen worden uitgeprobeerd. Als duidelijk is met welke spelers en welke bal we na de pauze verder spelen dan geldt de regel van voor de pauze weer. 

Vonkcultuur of vinkcultuur

Een ander fenomeen dat veel professionals hun werkplezier beneemt en dat ze in snel tempo vervreemdt van hun vak is de enorme papierwinkel op scholen. Zeker als deze papieren de professionals niet helpen om beter in hun vak te worden, moeten we zuinig omgaan met dit gerecycled hout. We houden het langer uit met de zuurstof die bomen produceren dan met het papier wat ervan gemaakt wordt. Het gaat om een vonkcultuur in plaats van een vinkcultuur! Inspireren in plaats van motiveren. 

Natuurlijk zijn er dingen die vastgelegd moeten worden, maar het criterium zou wat mij betreft moeten zijn dat we dat alleen doen als het professionals helpt hun vak beter uit te oefenen. Het laatste dat ik zou willen noemen ter voorkoming van vervreemding bij professionals is dat leidinggevenden moeten houden van het vak van hun mensen. Voor mensen die niet uit het onderwijs komen is dat een hele uitdaging, maar ook voor mensen die in het onderwijs zijn groot gegroeid is het belangrijk in verbinding te blijven. Niet met het world wide web maar met het primaire proces. Present zijn in school, interesse tonen in het vak van de professional en dat laten merken. Het is van groot belang om een school met passie te zijn of worden.

Hitteschild of doorgeefluik? Het lijkt me duidelijk! 

Hoewel ….
De keerzijde van de medaille is het belang van het doorgeven van de nodige informatie. Het achterhouden van informatie of het niet tijdig communiceren van informatie kan schadelijke gevolgen hebben voor de verhoudingen in de school en de ontwikkeling van het onderwijs. Marshall Goldsmith noemt het achterhouden van informatie in zijn lezenswaardige boek ‘Tot hier en nu verder’ een van de intermenselijke onvolkomenheden. Het functioneren als hitteschild vereist nauwgezetheid en precisie. Het is balanceren op een evenwichtsbalk. Het is op het juiste ogenblik de juiste keuzes maken.