Actief kritisch denkvermogen en onderzoekende houding: de leerkracht als rolmodel

De leerkracht fungeert als rolmodel voor zijn/haar leerlingen. Dat betekent dat de leerkracht zich bewust moet zijn van het eigen leerkrachthandelen en leerkrachtgedrag. Om leerlingen een actief kritisch denkvermogen en een onderzoekende houding te laten ontwikkelen, is het van belang dat de leerkracht zelf een actief kritisch denkvermogen en een onderzoekende houding op voldoende niveau beheerst en uitdraagt.

Deze leerkrachtontwikkeling kan worden gerealiseerd wanneer er aan drie basisvoorwaarden wordt voldaan:

1. bewustzijn creëren over de eigen (on)bekwaamheden,
2. kennis vergaren over het wenselijke niveau en
3. tijd en ruimte vrijmaken om de eigen gestelde doelen te behalen.

Actief kritisch denkvermogen en onderzoekende houding

Een actief kritisch denkvermogen en een onderzoekende houding is iets wat men van nature bezit. Denk maar aan jonge kinderen die de hele dag ‘waarom’-vragen stellen. Alles om hen heen verwondert hen en niets is nog vanzelfsprekend. Om grip te krijgen op de wereld om hen heen zijn ze (onbewust) kritisch en vertonen ze een onuitputtelijke onderzoekende houding. Maar de meeste mensen verleren dit weer in der loop der tijd. Echter is er een verandering gaande.

Men hecht steeds meer waarde aan het actief kritisch denkvermogen en een onderzoekende houding.

Met deze vaardigheid en houding kunnen leerlingen namelijk, nu en later, goed functioneren in de (toekomstige) maatschappij.

Dit betekent dat dit denkvermogen en deze houding opnieuw moeten worden aangeleerd. Zo ook bij leerkrachten.

Leerkracht als model

Actief kritisch denken en een onderzoekende houding aannemen kunnen leerlingen het beste (opnieuw) aanleren met behulp van modeling. Dit betekent dat de leerkracht als een zogeheten model fungeert waaraan de leerlingen zich kunnen spiegelen. Zoals een kind leert fietsen bijvoorbeeld: het kijkt hoe een ander het doet, krijgt eventueel extra informatie/kennis erover en oefent vervolgens (meerdere malen) tot hij/zij het zelfstandig kan.

Oefenen is een essentieel onderdeel van het leren eigen maken van een vaardigheid of houding. Er is bijvoorbeeld geen profvoetballer op de wereld die goed heeft leren voetballen door alleen maar naar de Studio Sport op tv te kijken. Het herhaaldelijk leren toepassen verhoogt namelijk de kans dat een vaardigheid of houding op voldoende niveau wordt eigen gemaakt.

Om leerlingen actief kritisch te kunnen laten denken en een onderzoekende houding aan te laten nemen is de rol van de leerkracht dus essentieel. De vraag is echter hóe de leerkracht zich dit het beste kan eigen maken. Het antwoord hierop is vrij eenvoudig: de leerkracht moet zich bewust worden van zijn/haar huidige vaardigheden en gedragingen en kennis hebben over actief kritisch denkvermogen en een onderzoekende houding. Hiernaast is tijd en ruimte creëren om de nieuwe vaardigheden/houding aan te leren door herhaaldelijk te oefenen in de praktijk ook heel belangrijk.

Bewustwording

Maslow heeft in 1954 vier fasen onderscheiden in het zich eigen maken van nieuwe kennis, vaardigheden of competenties: onbewust onbekwaam, bewust onbekwaam, bewust bekwaam en onbewust bekwaam. Maslow beschrijft dat de laatste fase van bewustwording, onbewust bekwaam, de fase is waarin je een vaardigheid dusdanig beheerst waardoor je niet meer nadenkt over hoe je het moet toepassen. Het gaat als het ware vanzelf.

Ik ben van mening dat het voor de leerkracht essentieel is om zich wel degelijk bewust te zijn van zijn/haar (on)bekwaamheden.

Bewust zijn van het eigen gedrag betekent dat men het eigen gedrag (beter) kan reguleren.

De leerkracht kan daardoor gerichter effectieve leerdoelen opstellen voor zichzelf, waarmee het een optimale ontwikkeling stimuleert.

Kennis

Om een actief kritisch denkvermogen te kunnen ontwikkelen en een onderzoekende houding aan te kunnen nemen is het noodzakelijk dat de leerkracht ook weet wat hieronder verstaan wordt. Men heeft een actief kritisch denkvermogen wanneer men in staat is om zelfstandig een weloverwogen beslissing, oordeel of beargumenteerde afweging te maken. Hiervoor zijn denkvaardigheden van belang, zoals interpreteren, analyseren, evalueren, concluderen en uitleggen. Maar ook het zelfregulerend vermogen en kunnen reflecteren.

Een onderzoekende houding is verbonden met het actief kritisch denkvermogen. Deze houding laat zien dat iemand opmerkzaam en nieuwsgierig is. Dat men zich kan verwonderen over iets en niet zomaar alles als vanzelfsprekend aanneemt.

Tijd en ruimte

Om de kennis en bewustwording over het eigen actief kritisch denkvermogen en onderzoekende houding te verkrijgen én (opnieuw) eigen te maken is tijd en ruimte nodig. Dit is niet alleen de tijd en ruimte die een leerkracht vanuit de organisatie geboden krijgt. Maar ook die de leerkracht zichzelf moet gunnen om het ontwikkelingsproces goed te kunnen doorlopen. Men moet niet verwachten dat het eigen maken van het actief kritisch denkvermogen en onderzoekende houding binnen één week zal lukken. Het is een proces van vallen en opstaan én van onderhouden.

Bij elk vakgebied kan men het actief kritisch denkvermogen en de onderzoekende houding toepassen.

Dit heeft als voordeel dat de leerkracht een legio aan momenten heeft waarop hij/zij dit kan leren toepassen.

Aan de slag

Video-interactiebegeleiding is een krachtig middel waarmee de leerkracht zichzelf letterlijk en figuurlijk in beeld kan krijgen. Tijdens het bekijken van deze beelden kan men zichzelf de volgende vragen stellen: Welk lesdoel had ik voor ogen? Hoe handelde ik? Welk effect had mijn handelen op de leerlingen? Op welke wijze was mijn actief kritisch denkvermogen en onderzoekende houding merkbaar voor de leerlingen? Wat moet ik veranderen/behouden? De leerkracht krijgt hierdoor beter zicht op het eigen leerkrachtgedrag.

Het reflecteren op de beelden helpt de leerkracht om concrete leerdoelen voor zichzelf op te stellen. Uit onderzoek is gebleken dat slechts tien minuten van een lesactiviteit gefilmd hoeft te worden om een goed beeld te krijgen van de (eigen) leerkrachtvaardigheden en -houding. Met deze methodiek werkt de leerkracht dus niet alleen aan de eigen professionalisering, maar biedt het tevens de leerlingen de kans om zich ook optimaal te kunnen ontwikkelen tot leerlingen met een actief kritisch denkvermogen met een onderzoekende houding.

Verder lezen?

Over de leerkracht als rolmodel, actief kritisch denkvermogen en een onderzoekende houding is meer (online) te vinden:

• Fukkink, R. (2005). Effectonderzoek naar Video Interactie Begeleiding. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut.
• Gelder, T. van (2005). Het doceren van kritisch denken. Enkele lessen uit de cognitiewetenschap. Verschenen in College Teaching; 53,1, pag. 41 – 46
• Teunissen, J. (2016). Differentiatie komt van twee kanten: een interactief proces tussen docent en leerling? Te vinden op: https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/330793
• Verbiest, E. (2014). Leren Innoveren. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
• Voor meer informatie over kritisch denken kan SLO geraadpleegd worden. http://curriculumvandetoekomst.slo.nl/21e-eeuwse-vaardigheden/kritisch-denken