Didactische werkvormen - Opdrachtvormen

Hoe zorg je voor goede, activerende werkvormen? Door de juiste werkvorm te kiezen, kun je met maximaal effect lesgeven. In Het didactische werkvormenboek van Jos Winkels en Piet Hoogeveen staan 250 didactisch onderbouwde werkvormen beschreven. In dit artikel zoomen we in op enkele opdrachtvormen.

Opdrachtvormen zijn werkvormen die de leerlingen zoveel mogelijk zelfstandig uitvoeren. Bij deze werkvorm leren de leerlingen verbanden te leggen tussen basiskennis en de context. Het proces is belangrijk. Een goede opdracht geeft structuur, maar geeft wel ruimte voor een eigen planning en werkwijze.
De opdrachtvormen zijn in drie groepen te verdelen:

• Werkvormen die gericht zijn op studeren of onderzoeken. Bijvoorbeeld:
  o Verzamelen van informatie, uit een krant, archief, interview.
  o Verkennen.
  o Experimenten.
• Werkvormen die gericht zijn op weergeven. Bijvoorbeeld:
  o Berichten; informatie geordend doorgeven.
  o Voordragen.
  o  Uiteenzetten.
• Werkvormen gericht op zelfstandig werken. Bijvoorbeeld:
  o Uitvoeren van een handeling.
  o Ontwerpen.
  o Maken van een werkstuk: een essay, een maquette, enz.

Het didactische werkvormenboek behandelt naast diverse schrijfopdrachten ook:

• Foto’s maken en gebruiken
• Een affiche maken
• Een collage maken
• Cartoons maken of analyseren
• Films maken
• Tentoonstelling opzetten
• Een muurkrant maken
• Een ideogram maken
• Een silhouet maken
• Een belangstellingscirkel maken
• Een mindmap maken
• Toetsvragen maken

Opdrachtvorm 1: Foto’s maken en gebruiken

Door foto’s maken leren de kinderen communiceren via beeldtaal. Het stimuleert creatieve en expressieve mogelijkheden. Foto’s spreken de hele mens aan, niet alleen het verstand of het gevoel. Het past goed bij de behandeling van een thema.
Foto’s kunnen in vier categorieën in gedeeld worden:

• Actualiteitsfoto’s: die geven een actuele gebeurtenis, persoon of situatie weer.
• Reclamefoto’s: die gericht zijn op het beïnvloeden van mensen.
• Beschrijvende foto’s: die typeren een stuk natuur, een dorp of mens o.i.d.
• Documentaire foto’s: die vestigen de aandacht op geschiedkundige, wetenschappelijke of technische onderwerpen.

Na het oriënteren, maken, selecteren en printen van de foto’s kunnen ze op verschillende manieren verwerkt worden:

• Ordenen: fotoserie, fotocollage, fotomontage.
• Uitwisselen en erover in gesprek gaan.
• Een spel maken: memoryspel of een fotospel.
• Maken van fotoboekje.

Opdrachtvorm 2: Een collage maken

Een collage is een verzameling van beelden, teksten of voorwerpen die een boodschap visueel weergeven. Er zijn zes vormen (met tussenvormen):

• Tekstcollage.
• Beeldcollage.
• Fotocollage.
• Vormcollage: het uitgangspunt van de collage is een vorm.
• Scheurprent: collage van gescheurde repen papier, waarbij de tekst, kleuren en vormen een eenheid vormen.
• Knipselkrant: het maken van een krant over een bepaald onderwerp of gebeurtenis. Meestal worden geen krantenknipsels gebruikt, maar zelfgeschreven artikelen.

Een variant op de knipselkrant is de muurkrant. Dit gaat over één onderwerp en bestaat uit foto’s, tekeningen, schema’s, krantenknipsels, quotes en verslagen.

Opdrachtvorm 3: Een mindmap maken

Een mindmap is een kaart van informatie opgebouwd uit begrippen, teksten en plaatjes en geordend in de vorm van een boomstructuur rond een centraal thema. Mindmapping is een creatieve manier om gedachten, ideeën, beelden, informatie en aantekeningen weer te geven. Tips:

• Gebruik kleuren om zijtakken goed te onderscheiden.
• Werk alleen met steekwoorden.
• Leer de kinderen structuur aan te brengen.
• Stimuleer dat de leerlingen een eigen stijl ontwikkelen.

Sterke kanten van een mindmap:

• Het helpt om nieuwe verbanden te zien of op andere ideeën te komen.
• Deze manier verbetert het nadenken, structureren en onthouden.
• Voor veel dingen te gebruiken: samenvatten, organiseren, aantekeningen maken, rangschikken en leren van lesstof, etc.

Een nadeel is dat het maken van een goede mindmap niet makkelijk is. Het maken van een ideogram, woordmagneet en woordweb zijn goede voorbereidende werkvormen.

Opdrachtvorm 4: Toetsvragen maken

Bij deze werkvorm verwerken leerlingen een tekst door er zelf (toets)vragen over te maken. De volgende vraagvormen kunnen gebruikt worden:

• Open vragen. Een nadeel hiervan is dat nakijken veel werk is.
• Invul- en aanvulvragen. Let wel op dat het geen suggestieve of multi-interpretabele vragen zijn.
• Meerkeuzevragen.
• Matchingvragen, waarbij leerlingen twee dingen bij elkaar moeten plaatsen.
• Ja/nee vragen. Een nadeel hiervan is dat de gokkans vrij groot is.

De leerlingen kunnen verschillende soorten vragen bedenken:

• Kennisvragen
• Begripsvragen
• Inzichtvragen

Leerlingen vinden het over het algemeen nuttig en prettig om op deze manier stof te verwerken. Het dwingt hen om de stof goed te bestuderen.

Tot slot

Dit zijn slechts enkele van de 250 werkvormen. In het boek staat per werkvorm nog veel meer informatie, zoals randvoorwaarden en varianten.

Bij het kiezen van didactische werkvormen is het van belang om goed te kijken naar het doel van je les en welke werkvorm het meest geschikt is om dit doel te behalen. Het beste is om te variëren in didactische werkvormen. Daar wordt je onderwijs effectief én afwisselend van. Natuurlijk, elke nieuwe werkvorm vraagt een tijdsinvestering. Maar je repertoire groeit vanzelf. Dat is goed voor je leerlingen en voor jezelf.
Jos Winkels en Piet Hoogeveen, Het didactische werkvormen boek, 11e druk 2014, Uitgeverij Koninklijke van Gorcum, ISBN 978 90 232 5276 4, € 39, 95. Het boek is te bestellen via