Ontwikkeling van kwaliteitszorg in het onderwijs

Na een wat trage start in de jaren voor de eeuwwisseling, is de kwaliteitszorg in het onderwijs nu toch echt op stoom gekomen. Zowel op het vlak van de expertise opbouw (de aanstelling van kwaliteitsmedewerkers bij scholen en besturen) als op dat van de beinstrumentering zijn er forse stappen gezet. Q-PO en Q5 in het VO hebben een stevig fundament gelegd waarop instellingen nu voortborduren. Vensters voor Verantwoording (VO) heeft hierin een belangrijke functie. Welke kant gaat het vervolgens op? Is er een trend waarneembaar?

Van systeem naar proces

De informatisering van de kwaliteitszorg heeft de laatste jaren veel aandacht gekregen. En dat is ook niet zo gek. Via computerprogramma’s kunnen velen betrokken worden bij kwantitatief onderzoek; men denke in dit verband aan tevredenheidsonderzoeken onder ouders, leerlingen en personeel. En verder aan leerlingvolgsystemen en (opnieuw) aan databanken als Vensters voor Verantwoording. Het primair onderwijs moet deze laatste slag nog maken.

Data worden gemakkelijk gebundeld en analyses van relatiepatronen binnen de gegevensbestanden zijn uitdagende activiteiten geworden. Vanuit een oogpunt van beinstrumentering hebben veel instellingen dit alles op orde, hetzij in eigen beheer, hetzij in uitbesteding.

Niet vervangend voor, maar wel in aanvulling op het type informatie dat digitalisering oplevert, is er in toenemende mate oog voor kwaliteitsaspecten die buiten de digitalisering vallen – kwaliteitsaspecten in het primaire proces zoals onderwijsresultaten en de relevantie van didactische vaardigheden van docenten voor leerlingprestaties.

"Beetje overdreven gezegd: kwaliteitszorg kan nu ‘eindelijk’ gaan over de zaken waar het over moet gaan: onderwijsresultaten."

Van data naar informatie

Open deurtje: data zijn betrekkelijk eenzaam. Ze worden pas interessant als ze worden geduid, dat wil zeggen van betekenis worden voorzien. Betekenisverlening is een activiteit waarin data worden geïnterpreteerd tegen de achtergrond van een referentie zoals: een specifiek doel, een streefgetal, een landelijk gemiddelde.

Dan veranderen data in relevante informatie. Steeds vaker ontdekken we dat vanuit een oogpunt van kwaliteitszorg ook andere vormen van informatieverzameling erg nuttig kan zijn. Denk aan video-opnames van het functioneren van docenten, aan lesobservaties, aan gedeelde visie op de doelen van het onderwijs en de wijze waarop dit (bij voorbeeld in het voortgezet onderwijs) wordt vertaald in bijvoorbeeld de afspraken in het kader van de determinatie van leerlingen (opnieuw: primair proces!).

Van verzamelen naar onderzoeken

Veel scholen hebben door dat echte verbetering van de prestaties van de school afhangt van de processen in de school, met name van allerlei interacties, die van de docent die met zichzelf in gesprek is, tussen docent en leerling, en tussen docenten onderling. Om te weten waar het echt wringt, is een blik in de databestanden verstandig maar niet voldoende.

"Databestanden verschaffen wel inzicht in de effecten van al die interacties maar niet in wat er precies gebeurt." 

Met andere woorden, databestanden leveren de aanleiding voor onderzoek naar de feitelijke praktijk – onderzoek via observatie, analyse, maar ook: overleg, dialoog, onderzoek naar vooronderstellingen en (individuele of collectieve, uitgesproken of impliciete) opvattingen over wat goed onderwijs is.

Van periferie naar kern

Vanuit een oogpunt van goed bestuur is het zéker van belang dat de school (schoolleiding en bestuur) zich rekenschap geeft van de tevredenheid van direct belanghebbenden zoals ouders, leerlingen en eigen personeel. Dat hoort er vanuit een oogpunt van transparantie gewoon bij. Maar waar het gaat om de echte prestaties van de school: de vorderingen van leerlingen, daar telt wat er gebeurt in de klas. Kern van kwaliteitsonderzoek is en blijft het primaire proces.

Van meso naar micro

De next step in kwaliteitszorg is: de school in. Kijken en hopelijk niet huiveren. Voorbeeld: veel scholen voor voortgezet onderwijs worstelen met afstroom in de bovenbouw. Daar is van alles aan te doen. Maar als alle docenten (en hun leidinggevenden, veelal onder druk van ouders) in de onderbouw onbewust of als beleid kiezen voor kansen geven aan leerlingen, dan is het interessant om te gaan kijken hoe in concrete gevallen concrete afwegingen tot stand komen.

Daarbij: is voor het weggeven van een kans inzet (‘vlijt’) voldoende of is voor een succesvol vervolg van de opleiding ook het juiste inzicht aanwezig?

Van ontwikkelen naar verantwoorden (en omgekeerd)

Ik weet het: kwaliteitszorg heeft verschillende functies, waaronder schoolontwikkeling en verantwoording. Iedereen ziet het gebeuren: de verantwoording wakkert de ontwikkeling aan. Het gaat om concrete, aantoonbare en daarmee meetbare prestaties, geobjectiveerd en geüniformeerd opdat ze landelijk vergelijkbaar zijn. Het succes van schoolontwikkeling wordt daar aan gerelateerd, afgemeten, of je dat nu prettig vindt of niet. Je hebt er wel mee te rekenen. Hoe dan ook.

Van uniformiteit naar diversiteit

Kwaliteitszorg op schoolniveau vindt steeds meer plaats tegen de achtergrond als algemene standaarden, referenties en benchmarkgegevens. Scholen kiezen zelf een positie ten opzichte van die gegevens en formuleren hun eigen ambitieniveau.

"Dat te willen realiseren zet aan tot een kwaliteitszorg die oog heeft voor microsituaties en subtiele processen in de eigen school." 

Dit leidt tot een beweging naar grotere variëteitin interventies in kwaliteitszorg, denk aan onderzoek, visitaties, audits…. Zoals er situationeel leiderschap is, is er steeds vaker situationele kwaliteitszorg met de schoolgebonden ambities als inzet. Kwaliteitszorg die uitdaagt!